امیرحیدر بلگرامیبِلْگْرامی، امیرحیدر (۱۶۵-۲۱۷ق/۷۵۲-۸۰۲م)، پسر نورالحسین و نواده میر غلامعلی آزادِ شاعر، فقیه حنفی ، تاریخ نگار، شاعر و نحوی شبه قاره است. ۱ - زندگیوی در بلگرام زاده شد و در کودکی پدر خود را از دست داد. امیرحیدر در راه سفر از کلکته به عظیم‌آباد در مرشدآباد درگذشت. [۱]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۹، بهوپال، ۲۹۵ق.
وی فرزندی به نام امیرحسن داشت که مؤلف کتابی به زبان فارسی، موسوم به المداخل و المخارج است که نسخه‌ای از آن موجود است. [۲]
آقابزرگ، الذریعه، ج۱، ص۳۵.
احفاد و اعقاب امیرحیدر به مذهب تشیع گرویدند و هم‌اکنون در دکن و پاکستان زندگی می‌کنند. [۳]
اردو دائره معارف اسلامیه، پنجاب/ لاهور، ج۱، ص۶، ۳۸۴ق/ ۹۶۴م.
۲ - اساتیدآموزشهای ابتدایی را نزد سید محمد متخلص به شاعر بلگرامی (د ۱۸۵ق/۷۷۱م) در زادگاه خود فرا گرفت؛ سپس‌در ۱۷۹ق/۷۶۵م نیایش وی را نزد خود به اورنگ‌آباد فرا خواند و به‌آموزش و پرورش او پرداخت. [۴]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۹، بهوپال، ۲۹۵ق.
امیرحیدر در اورنگ‌آباد نزد نورالهدی اورنگ‌آبادی (د ۲۱۰ق/ ۷۹۵م) و حکیم عبدالسلام برهان پوری (د۱۹۲ق/۷۷۸م) دانش اندوخت [۵]
عبدالحی، نزهه الخواطر، ج۱، ص۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
و در زبان عربی و فارسی و اقسام نثر و نظم مهارت یافت. [۶]
افسوس، میر شیر علی، آرایش محفل، به کوشش کلب علی خان فائق، ج۱، ص۵۹-۶۰، لاهور، ۹۶۳م.
۳ - فعالیتهااز طرف کمپانی هند شرقی در دادگاه عالی دارالاماره کلکته مفتی و قاضی کل شد و سال‌ها در این سمت ماند. [۷]
افسوس، میر شیر علی، آرایش محفل، به کوشش کلب علی خان فائق، ج۱، ص۵۹-۶۰، لاهور، ۹۶۳م.
[۸]
حبیب‌الرحمان، حکیم، ثلاثه غساله، ترجمه و تعلیقات عارف نوشاهی، ج۱، ص۲۰، لاهور، ۹۹۵م.
۴ - ویژگیهاوی در فقه و قضا دستی قوی داشت و مردی متدین و دادگر به شمار می‌رفت. [۹]
افسوس، میر شیر علی، آرایش محفل، به کوشش کلب علی خان فائق، ج۱، ص۵۹-۶۰، لاهور، ۹۶۳م.
[۱۰]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۹، بهوپال، ۲۹۵ق.
[۱۱]
خلیل، علی ابراهیم، صحف ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، ج۱، ص۴، پتنه، ۹۷۸م.
[۱۲]
ملکاپوری، محمد، عبدالجبارخان، محبوب الزمن تذکره شعرای دکن، ج۱، ص۱۸-۱۹، حیدرآباد دکن، ۳۳۳ق.
۵ - آثارنوشتههای امیرحیدر همگی به زبان فارسی است : ۱. رساله در احکام عشر و خراج مالکان زمین و بیان عاشر، از دیدگاه فقه اسلامی که در ۲۰۷ق/۷۹۳م تألیف کرد و همان سال در کلکته به طبع رسید. ترجمه انگلیسی این کتاب در مجموعه «رسائل‌شرقی » در۲۱۲ق/۷۹۷م در همان‌جا چاپ شد. ۲. تحقیق‌الاصطلاحات ، فرهنگ‌نامه‌ای الفبایی، مشتمل بر واژه‌ها و اصطلاحات ادبی و عرفانی و کلامی، همراه با نام و مختصری از احوال برخی شاعران. پاره‌ای از تعابیر کنایی و استعاری رسوم و شعائر ایرانی و هندی این اثر جالب است. منابع این فرهنگ دیوان‌های استادان شعر فارسی، محاورات مردم و شنیده‌های مؤلف از آزاد بلگرامی‌است. در این فرهنگ برای هر اصطلاح ، شاهد شعری هم ذکر گردیده، و معنای آن با معنا یا معانی مندرج در فرهنگ‌نامه‌های مشابه سنجیده شده است. نسخه‌ای از این کتاب در تهران نگهداری می‌شود. [۱۳]
شورا، خطی، ج۱، ص۵۵۴.
۳. دیوان . امیرحیدر به فارسی شعر می‌سروده، و «امیر» تخلص می‌کرده است. آزاد بلگرامی در بیاض خود (خطی، شم ۴۰ فارسی، لکهنو، کتابخانه ندوه‌العلماء) اشعار او را ثبت کرده است. در تذکره‌های شعرا نیز نمونه کلام او آمده است. [۱۴]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۹، بهوپال، ۲۹۵ق.
[۱۵]
ملکاپوری، محمد، عبدالجبارخان، محبوب الزمن تذکره شعرای دکن، ج۱، ص۱۹، حیدرآباد دکن، ۳۳۳ق.
۴. رقعات حیدر ، نسخه خطی آن موجود در کتابخانه آصفیه است. [۱۶]
فهرست کتب عربی، فارسی و اردو، مخزونه کتب‌خانه آصفیه، سرکار عالی، ج۱، ص۲۴، حیدرآباد دکن، ۳۳۲ق.
۵. سوانح اکبری ، در تاریخ اکبر پادشاه از تولد تا سال ۴ جلوس او مطابق با ۸۷ق/۵۷۹م است. عمده مطالب آن بر اساس اکبرنامه ابوالفضل علامی ، و دیگر آثاری چون منتخب التواریخ بدائونی ، و اکبرنامه الله‌داد قاضی و تاریخ فرشته نگاشته شده است. نسخه خطی این کتاب در لندن نگهداری می‌شود. ۶. کلمات النبیل فی شرح انشاء میر عبدالجلیل ، در ۱۸۶ق/۷۷۲م در شرح آیات قرآنی و کلمات دشوار کتاب انشاء عبدالجلیل بلگرامی (د ۱۳۸ق/۷۲۶م) نگاشته شد. این کتاب در ۲۶۹ق/۸۵۳م در کانپور به چاپ رسیده است. ۷. منتخب الصرف ، در دستور زبان عربی. گزیده آن به کوشش رولاندسن در ۲۴۳ق/۸۲۷م در مدرس طبع شده است. ۸. منتخب النحو ، در اقسام اسم و فعل و حرف در زبان عربی. این کتاب در ۲۱۴ق/۷۹۹م تألیف، و در ۲۹۲ق/۸۷۵م در مدرس چاپ شده است. ۶ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعه. (۲) اردو دائره معارف اسلامیه، پنجاب/ لاهور، ۳۸۴ق/ ۹۶۴م. (۳) افسوس، میر شیر علی، آرایش محفل، به کوشش کلب علی خان فائق، لاهور، ۹۶۳م. (۴) حبیب‌الرحمان، حکیم، ثلاثه غساله، ترجمه و تعلیقات عارف نوشاهی، لاهور، ۹۹۵م. (۵) خلیل، علی ابراهیم، صحف ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، ۹۷۸م. (۶) شورا، خطی. (۷) عبدالحی، نزهه الخواطر، حیدرآباد دکن، ۳۹۹ق/۹۷۹م. (۸) علی حسن خان، صبح گلشن، بهوپال، ۲۹۵ق. (۹) فهرست کتب عربی، فارسی و اردو، مخزونه کتب‌خانه آصفیه، سرکار عالی، حیدرآباد دکن، ۳۳۲ق. (۱۰) ملکاپوری، محمد، عبدالجبارخان، محبوب الزمن تذکره شعرای دکن، حیدرآباد دکن، ۳۳۳ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلگرامی، امیرحیدر»، ج۱۲، ص۵۰۵۳. |